مطهر بن طاهر مقدسى:

گويند معتدلترين و با صفاترين و بهترين بخشهاى زمين ايرانشهر است و همان است كه به اقليم بابل معروف است: درازاى آن ميان رودخانه بلخ تا رودخانه فرات و پهناى آن ميان درياى غابسكين (آبسكون) تا درياى فارس و يمن و سپس به طرف مكران و كابل و طخارستان و منتهاى آذربايجان است و آنجا برگزيده بخشهاى زمين و ناف زمين است، به علت اعتدال رنگ مردم آن و استواى پيكرهاشان و سلامت خردهاشان. زيرا كه ايشان از سرخى روميان و بدخويى تركان و زشتى چينيان و كوتاه بالايى يأجوج و مأجوج و سياهى حبشيان و ناباندامى زنگيان بر كنار بودهاند و از همين روى به نام ايرانشهر خوانده شده، يعنى قلب شهرها و ايران به زبان اهل بابل- در باستان- به معنى دل و قلب است . ايرانشهر، سرزمين فرزانگان و دانشوران است و ايشان بخشنده و بخشاينده و با تميز و هوشمندند و هر خوى نيكى را كه ديگر مردمان جهان از دست دادهاند، اينان دارا هستند.
در شناخت اين سرزمين، همين بس كه هيچ كس از جاى ديگر بدانجا نمىآيد، يا آورده نمىشود، مگر آنكه ديگر در دلش شوق بازگشت به محل خويش نيست تا بدانجا بازگردد، در صورتى كه وضع آن سرزمينهاى ديگر بدين گونه نيست.


 

فردوسی بیش از هر شاعر دیگری در دیوان خود آذربایجان را مورد ستایش و تکریم قرار داده است.
حكيم توس آنچنان جايگاه والايي براي آذربايجان قائل بوده كه اين سرزمين را نماد پيروزي وهومني بر قواي اهريمني مي داند .آذربايجان در كلام فردوسي جايگاهي است كه در آن رسالت كيخسرو مورد تاييد يزدان قرار مي گيرد . خاك مقدس آذربايجان به اين قهرمان ايران زمين نيرو مي بخشد و او را شايسته فرمان روايي مي سازد . سرآخر نيز پيروزي نهايي او بر دشمنان در آذربايجان رخ مي دهد ، آري فردوسي در اسطوره كيخسرو نقش منحصر به فردي براي آذربايجان قائل گرديده و اين سرزمين را براي هميشه تاريخ ، خاستگاه جنبش هاي ايراني و تجلي گاه پيروزي ايرانيان مي داند . نقشي كه فردوسي براي آذربايجان به تصوير كشيده ، بعدها در طول تاريخ بارها تكرار شده ، جنبش صفويه از اين خطه پديدار مي گردد ، نادر در آن بار ديگر طرح امپراتوري بزرگي را مي ريزد ، نهضت مشروطيت ايران نيز از اين ديار ظهور كرده و به بزرگ ترين پيروزي هاي خود دست مي يابد .